Niski dobrostan psychiczny dzieci jest istotnym czynnikiem zagrażającym nie tylko ich ogólnemu funkcjonowaniu, ale często także zdrowiu i życiu. Jak pisze ekspertka UMCS, rozpoczęcie nauki wiąże się z adaptacją dziecka do nowych warunków i zasad, a proces edukacji i korzystanie z systemu szkolnego ma znaczący wpływ na jego dobrostan psychiczny. Podobnie zresztą jak sytuacja rodzinna, niedawna pandemia i lockdown. Zachęcamy do zapoznania się z komentarzem dot. znaczenia i sposobów ochrony dobrostanu psychologicznego dzieci i młodzieży autorstwa dr Marleny Stradomskiej z Katedry Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii UMCS.
Tekst powstał w ramach inicjatywy Centrum Prasowego UMCS pn. „Okiem eksperta”.

W dzisiejszych dynamicznych czasach pojęcie dobrostanu psychicznego wydaje się być niezwykle istotne. Presja ze strony społeczeństwa i mediów, pogoń za pieniądzem i wszechobecny konsumpcjonizm wydają się być tym, co najbardziej zagraża dobrostanowi psychicznemu. Pytanie też brzmi, czy ta lista może być skończona, skoro każdy ma inne uwarunkowania?

Dobrostan psychiczny dzieci

Na zaburzenie dobrostanu psychicznego najbardziej narażone wydają się być obecnie dzieci. Począwszy od wpływów pandemii (zdalna edukacja, izolacja) po ogólnie zmieniającą się rzeczywistość (uzależnienia, utrata bliskości, brak czasu), dzieci doświadczają aktualnie wielu trudności.

Dobrostan psychiczny definiowany jest przez Kasperek-Golimowską (2012) jako efekt poznawczej i emocjonalnej oceny własnego życia, na którą składają się wysoki poziom spełnienia i satysfakcji życiowej. Pojęcie to można też określić jako pewną równowagę psychiczną, charakteryzującą się niskim poziomem stresu i negatywnych emocji oraz poczuciem satysfakcji z życia i spełnieniem.

Na poziom dobrostanu wpływa wiele czynników, w tym: samoakceptacja, osobisty rozwój, cele w życiu, panowanie nad otoczeniem, autonomia, relacje z innymi. Istotne są również czynniki takie jak wiek, stan zdrowia czy miejsce zamieszkania.

W przypadku dzieci czynniki te są jednak nieco inne. Niezwykle znaczące (oprócz wieku czy płci) są poziom lęku i smutku, samooceny, wiary we własne siły i poczucie wykluczenia odczuwane przez dziecko. Wyróżnia się także czynniki chroniące dobrostan psychiczny. Według Woynarowskiej (2007) są to:

• zasoby indywidualne (zdolności intelektualne, inteligencja, zdolności uczenia się, pozytywny temperament, umiejętności społeczne, pozytywna samoocena i dowartościowanie oraz posiadanie planów życiowych),
• zasoby związane z pozytywnymi relacjami z rodzicami (udzielanie wsparcia emocjonalnego, postawa akceptacji ze strony rodziców, wzajemne zaufanie, zaangażowanie rodziców w sprawy nauki szkolnej i inne obowiązki, preferowanie zdrowego stylu życia),
• zasoby dotyczące związku z innymi dorosłymi, znaczącymi dla dziecka osobami (posiadanie dorosłego mentora okazującego wsparcie rozwojowe oraz wsparcie w trudnych sytuacjach),
• zasoby środowiska lokalnego (dobry klimat w szkole, wsparcie nauczycieli, aktywności dostępne w środowisku życia).

Jedną z zasadniczych różnic pomiędzy dziećmi i dorosłymi jest uczestniczenie dzieci w procesie edukacji i korzystanie z systemu szkolnego. Ten obszar życia dziecka, od samego początku „wejścia” przez nie w proces edukacji, ma znaczący wpływ na jego dobrostan psychiczny. Rozpoczęcie nauki wiąże się z adaptacją dziecka do nowych warunków i zasad. Dobrostan psychiczny odgrywa w tym procesie istotną rolę i może być czynnikiem chroniącym przed różnorodnymi zagrożeniami pojawiających się w czasie funkcjonowania dziecka w szkole. Ciżkowicz (2000) uważa, że jednym z tych zagrożeń jest wykluczenie społeczne, które uniemożliwia pełną adaptację do systemu szkolnego i sprostanie podstawowym wymaganiom systemu edukacyjnego.

Dbanie o dobrostan psychiczny dzieci (subiektywny i obiektywny) jest jednym z zadań nie tylko rodziców i opiekunów, ale też nauczycieli. Dobrostan psychiczny dziecka jest niezwykle ważny w sprostaniu przez nie wymaganiom stawianym przez szkołę, dobrym funkcjonowaniu w roli ucznia i utrzymywaniu dobrych relacji społecznych.

Farnicka i Liberska (2015) przeprowadziły badania w celu sprawdzenia, od czego zależy i jak zmienia się w czasie dobrostan psychiczny uczniów w wieku 8-11 lat. W badaniu wzięło udział 173 uczniów (93 dziewczynki i 80 chłopców). Wykazano zależność pomiędzy dobrostanem odczuwanym przez uczniów a ich wiekiem, czyli także poziomem edukacji. Najmłodsi uczniowie odczuwali najniższy poziom dobrostanu, co może mieć związek
z zachodzącym wtedy procesem ich adaptacji do warunków szkolnych. Im dziecko lepiej zaadaptowane jest do systemu edukacji, tym wyższy jego dobrostan psychiczny. Badania wykazały również wzrost poczucia lęku u uczniów wraz z wiekiem, co może wiązać się z rosnącą liczbą obowiązków i wymagań stawianych przez szkołę. Dzieci odczuwające większy lęk czują także więcej smutku i mniej wierzą we własne umiejętności. Wiara we własne siły i samoocena okazały się mieć mały wpływ na zmianę dobrostanu w czasie. Istotnymi czynnikami zagrażającymi wydają się być poczucie wykluczenia i smutku.

Sytuacja społeczna zmieniła się znacząco podczas pandemii COVID-19. Zmiany te dotyczyły także uczniów: wprowadzone zostało nauczanie zdalne, co wpłynęło nie tylko na jakość kształcenia, ale też na dobrostan psychiczny dzieci i młodzieży. Sadowska (2021) przeprowadziła analizy dotyczące dobrostanu psychicznego dzieci w wieku szkolnym w czasach pandemii i wykazała, iż w tym okresie funkcjonowanie psychiczne dzieci i ich dobrostan nie były zbyt wysokie. Według rodziców niskie poczucie dobrostanu dzieci było związane z niekonsekwencją nauczycieli w zakresie gospodarowania czasem lekcyjnym. Kolejnym istotnym czynnikiem okazało się zaangażowanie nauczycieli w sposób nauczania i prowadzenia lekcji on-line, co również wprowadzało niepokój i niezrozumienie wśród dzieci, które czuły się osamotnione. Badania te pokazują, że podczas pandemii dobrostan psychiczny dzieci nie był traktowany jako priorytet wśród pedagogów.

Pandemia miała wpływ nie tylko na dobrostan psychiczny dzieci związany ze szkołą, ale także na ich ogólne funkcjonowanie. Ograniczenie kontaktów społecznych spowodowane lockdownem, ogólny strach i niepewność także wpłynęły na dobrostan psychiczny dzieci. Zmiany jakie zaobserwowano w zachowaniu dzieci podczas pandemii to zwiększony niepokój i uczucie lęku, rozdrażnienie, problemy z koncentracją i skupieniem uwagi. Istotne wydaje się też zmniejszenie ilości aktywności fizycznej i spędzanie przez dzieci więcej czasu online lub oglądając telewizję, co również odbiło się negatywnie na ich dobrostanie psychicznym (Liu, Zhou & in., 2021).

Dobrostan psychiczny a sytuacja rodzinna

Istotny wpływ na dobrostan psychiczny dzieci ma również sytuacja rodzinna. Uważa się, że rodzina i małżeństwo są jednymi z najistotniejszych czynników dotyczących zadowolenia z życia (Campbell, Converse & Rodgers, 1976). Szczególnie w podejściu systemowym powiązanie rodziny z dobrostanem psychicznym wszystkich jej członków (w tym dzieci) wydaje się być bardzo zauważalne. Rodzina w ujęciu systemowym jest traktowana w kategoriach złożonej struktury, która składa się ze wzajemnie zależnych od siebie grup, charakteryzujących się posiadaniem podobnych wspomnień dotyczących przeszłości, obecnością więzi emocjonalnej oraz występowaniem interakcji w obrębie poszczególnych członków rodziny jak i całej grupy (Plopa, 2005). Zatem w ujęciu systemowym rodzina traktowana jest jako całość stworzona z odrębnych i wpływających na siebie części, które funkcjonują razem jako system. Każdy z tych elementów wpływa na pozostałe – gdy jeden z członków rodziny zmaga się z jakimś problemem, rzutuje to na wszystkich członków rodziny i poniekąd „zaburza” pracę systemu. Poziom dobrostanu psychicznego poszczególnych członków rodziny będzie więc zależny od poziomu dobrostanu pozostałych członków.

Znaczące dla dobrostanu psychicznego dzieci wydaje się pierwszy okres ich życia, kiedy buduje się więź z rodzicami. Ainsworth na podstawie teorii Bowlby’ego wyróżniła trzy style przywiązania, które kształtują się od pierwszych chwil życia dziecka i rzutują na jego przyszłość:

• styl bezpieczny – cechujący się poczuciem bezpieczeństwa i zaufaniem, początkowo w relacji rodzic-dziecko, a następnie w innych relacjach; jest to jedyny pożądany styl przywiązania,
• lękowo-ambiwalentny – jest efektem niepewności, czy rodzic odpowie na potrzeby dziecka, co rodzi niepokój,
• unikający – dziecko tłumi potrzebę nawiązywania bliskich kontaktów, ponieważ rodzic często nie jest dla niego dostępny (Wróbel, Stawska, 2007).

Dwa ostatnie style kształtują się pod wpływem niezaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka związanych z miłością i opieką. Odpowiednia relacja dziecka z rodzicem pozwala na wykształcenie się stylu bezpiecznego, co daje dziecku podstawy do odczuwania zdecydowanie wyższego dobrostanu psychicznego w przyszłości. Jak wykazały badania Narodowego Instytutu Zdrowia Dziecka i Rozwoju Ludzkiego w Stanach Zjednoczonych wczesna relacja rodzica z dzieckiem ma istotny wpływ na rozwój kompetencji społecznych, związanych
z dobrostanem dzieci w późniejszym okresie życia. Zatem dobre relacje rodzinne, szczególnie w pierwszych latach życia dziecka, mają olbrzymie znaczenie (Krok, 2011).

Dobrostan psychiczny a myśli samobójcze

Istotne zagrożenie dla dobrostanu psychicznego dzieci i młodzieży stanowi doświadczanie przemocy – zarówno psychicznej, fizycznej jak i seksualnej. Największy wpływ na występowanie myśli samobójczych wśród ofiar przemocy mają: wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie, nasilenie się negatywnych stanów emocjonalnych i czynników stresogennych, występowanie członka rodziny lub partnera/partnerki w roli sprawcy przemocy.

Najbardziej istotne okazało się być odczuwanie nasilonych negatywnych stanów emocjonalnych, które aż sześciokrotnie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia myśli samobójczych. Jednak konsekwencją niskiego dobrostanu psychicznego są nie tylko myśli samobójcze, ale też same samobójstwa (Barlińska, Lalak, Winiewski, Orzechowska, 2021). Wedle statystyk samobójstwa są w Polsce drugą najczęstszą przyczyną zgonów wśród dzieci i młodzieży w wieku 1-19 lat i stanowią 23% wszystkich zgonów w tej grupie wiekowej (Bąbik, Olejniczak, 2014). Jako przyczyny samobójstw wśród dzieci i młodzieży WHO wymienia:

• problemy rodzinne,
• rozstanie z przyjaciółmi lub sympatią,
• śmierć kogoś bliskiego,
• zerwanie związku miłosnego,
• konflikty z prawem,
• nacisk ze strony rówieśniczej,
• tyranizowanie,
• rozczarowanie wynikami w nauce,
• wysoki poziom wymagań w szkole,
• złą sytuację finansową rodziny,
• niechcianą ciążę,
• poważną chorobę somatyczną lub zakażenie chorobą przenoszoną drogą płciową.

Najczęstszą przyczyną są jak widać problemy w relacjach rodzinnych. Niestabilność rodziny, dysfunkcje, nadużywanie alkoholu, brak czasu, kłótnie czy przemoc powodują, że prawdopodobieństwo popełnienia przez dziecko samobójstwa znacząco wzrasta.

Sposoby dbania o dobrostan psychiczny

Troska o dobrostan psychiczny ma dwa oblicza: czynności na poziomie instytucji (np. warsztaty z promocji zdrowia psychicznego prowadzone w miejscach pracy) oraz na poziomie indywidualnym (umiejętność rozpoznawania poziomu swojego dobrostanu i czynników na niego wpływających).

W przypadku dzieci znacznie większą rolę odgrywają działania ze strony opiekunów oraz instytucji, takie jak właściwa edukacja i promocja zdrowia psychicznego, w tym:

• wyposażenie dzieci w umiejętność radzenia sobie z trudnościami,
• uczenie rozpoznawania i nazywania emocji oraz radzenia sobie z nimi,
• rozwój umiejętności społeczno-emocjonalnych i doskonalenie relacji z innymi,
• uczenie rozwiązywania konfliktów,
• pomoc w adaptacji do nowych sytuacji, w tym w środowisku szkolnym.

Wyposażenie dzieci w powyższe umiejętności jest kluczowe dla ich prawidłowego funkcjonowania i dobrostanu psychicznego w późniejszych etapach życia.

Podsumowanie

Niski dobrostan psychiczny dzieci jest istotnym czynnikiem zagrażającym nie tylko ich ogólnemu funkcjonowaniu, ale także ich zdrowiu i życiu. Dbanie o dobrostan psychiczny dzieci jest niezwykle istotne i powinno mieć miejsce w domu oraz w środowisku szkolnym. Dobre relacje rodzinne zdają się mieć tu największy wpływ – to właśnie rodzina daje pierwszy fundament do zbudowania dobrostanu psychicznego i stanowi czynnik ochronny przed zdarzeniami, które mogłyby go obniżać (Krok, 2010). Prawidłowa relacja z pozostałymi członkami rodziny pomaga uporać się z problemami poza rodziną. Niemniej jednak ważne jest, aby przedstawiciele szkolnictwa także dbali o dobrostan dzieci i zwracali uwagę na wszelkie znaki, że poziom dobrostanu danego ucznia może ulegać obniżeniu. Jest to wyjątkowo istotne zwłaszcza w przypadku dzieci, u których występować mogą problemy rodzinne.