Kształcenie ustawiczne – komentarz ekspercki
Zapraszamy do zapoznania się z komentarzem naukowca UMCS w ramach inicjatywy „Okiem eksperta”. Przedmiotem rozważań jest zagadnienie kształcenia ustawicznego. Swoją wiedzą i doświadczeniem dzieli się z nami prof. dr hab. Ryszard Naskręcki, dyrektor Centrum ECOTECH-COMPLEX UMCS.
Kształcenie ustawiczne, czyli (nie do końca) wykorzystane możliwości szkolnictwa wyższego
Dyskusję na temat kształcenia ustawicznego (uczenia przez całe życie) rozpoczyna się zwykle od przytoczenia definicji zaproponowanej przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w Paryżu w 1996 roku. Kształcenie ustawiczne określono tam jako: „koncepcję uczenia się obejmującą rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach – w systemie formalnym, tj. w szkołach, placówkach kształcenia zawodowego, uczelniach i placówkach kształcenia dorosłych oraz w ramach kształcenia nieformalnego, a więc w domu, w pracy i w społeczności”.
Dwadzieścia lat wcześniej (1976), podczas XIX Konferencji Generalnej Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) przyjęto Rekomendację w sprawie Rozwoju Edukacji Dorosłych (Recommendation on the development of adult education), w której „oświatę dorosłych” określono jako: „cały kompleks organizowanych procesów oświatowych, formalnych lub innych, niezależnie od treści, poziomu i metod, kontynuujących lub uzupełniających kształcenie w szkołach, uczelniach i uniwersytetach, a także naukę praktyczną, dzięki czemu osoby, uznawane jako dorosłe przez społeczeństwo, do którego należą, rozwijają swoje zdolności, wzbogacają wiedzę, udoskonalają swoje techniczne i zawodowe kwalifikacje lub zdobywają nowy zawód, zmieniają swoje postawy i zachowania w zakresie wszechstronnego kształtowania osobowości oraz uczestnictwa w zrównoważonym i niezależnym społecznym i kulturalnym rozwoju”.
Można więc przyjąć, na potrzeby tego artykułu, że kształcenie ustawiczne to trwający przez całe życie proces stałego pogłębiania wiedzy i umiejętności, a więc doskonalenia i rozwijania kwalifikacji ogólnych i zawodowych człowieka. Kształcenie ustawiczne obejmuje zatem szerokie spektrum działań związanych z procesem uczenia się formalnego i nieformalnego – zarówno o charakterze ogólnym, jak i zawodowym – podejmowanych przez osoby dorosłe po ukończeniu pewnego etapu kształcenia.
W dokumencie „Memorandum dotyczącego kształcenia ustawicznego Komisji Wspólnot Europejskich (Bruksela, 30 października 2000 r.) stwierdzono, że „W społeczeństwie opartym na wiedzy wiele zależy od samych ludzi. Najbardziej liczy się zdolność człowieka do efektywnego i rozsądnego wytwarzania oraz korzystania z wiedzy w obliczu ciągłych zmian. Aby w pełni rozwinąć tę umiejętność, ludzie powinni chcieć i być w stanie wziąć swoje życie we własne ręce – krótko mówiąc, stać się aktywnymi obywatelami. Edukacja i szkolenie trwające przez całe życie to najlepszy sposób, by sprostać wyzwaniom przynoszonym przez zmiany”.
W przyjętej 29 listopada 2021 r. przez Radę Unii Europejskiej rezolucji dotyczącej nowej europejskiej agendy w zakresie uczenia się dorosłych podkreślono potrzebę znacznego zwiększenia udziału dorosłych w uczeniu się formalnym, pozaformalnym i nieformalnym.
W dokumencie tym przedstawiono wizję rozwoju kształcenia dorosłych w Europie do 2030 r. w pięciu obszarach priorytetowych:
- zarządzanie kształceniem dorosłych – z naciskiem na strategie krajowe obejmujące całą administrację rządową i partnerstwa z zainteresowanymi stronami,
- oferta w zakresie uczenia się przez całe życie i jej wykorzystanie przy zapewnieniu zrównoważonego finansowania,
- dostępność i elastyczność, aby dostosować się do potrzeb osób dorosłych,
- jakość, sprawiedliwość, włączenie i sukces w uczeniu się dorosłych – ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju zawodowego kadry uczenia osób dorosłych, mobilności zarówno osób uczących się, jak i kadry pedagogicznej, zapewniania jakości i aktywnego wspierania grup zagrożonych wykluczeniem,
- transformacja ekologiczna i transformacja cyfrowa oraz związane z nimi umiejętności.
W XXI wieku, w wielu krajach, w tym również w Polsce, coraz większego znaczenia nabiera rosnąca marginalizacja zawodowa osób z grupy wiekowej 50+. Podejmowane działania osłonowe ciągle w stopniu niewystarczającym wykorzystują możliwości, jakie daje efektywne dokształcanie osób dorosłych. Polska ma nadal jeden z najniższych wskaźników uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu ustawicznym – dwu-, trzykrotnie niższy niż większość krajów Unii Europejskiej i pięciokrotnie niższy niż Szwajcaria. Ciągle bowiem dominuje przekonanie, że zdobyte w młodości wykształcenie formalne powinno wystarczyć na całe życie zawodowe, a kształcenie ustawiczne w powszechnym odbiorze jest nadal traktowane jako „gorszy rodzaj kształcenia”.
Tymczasem obserwacja rynku pracy pokazuje, że zmienia się zapotrzebowanie pracodawców na konkretne umiejętności pracowników. Według szacunków The Institute of the Future – 2/3 zawodów, które dzisiejsi uczniowie będą wykonywać w swoim zawodowym życiu jeszcze nie powstało. Różne scenariusze związane z ewolucją rynku pracy pokazują, że największy wpływ na ten rynek wywierać będą procesy związane z cyfryzacją, robotyzacją, automatyzacją i sztuczną inteligencją. Przyszłe miejsca pracy będą wymagały więc przede wszystkim szerokiej wiedzy z zakresu nauki, technologii, inżynierii i matematyki (ang. STEM). Najszybciej rozwijające się branże poszukiwać będą specjalistów potrafiących poruszać się na szeroko rozumianym rynku wiedzy i innowacji, posiadających wiedzę i umiejętności z obszaru STEM, potrafiących skutecznie adaptować nowe osiągniecia nauki i nowe rozwiązania technologiczne do otoczenia gospodarczego i życia społecznego. Oprócz tzw. umiejętności twardych wzrośnie zapotrzebowanie na kompetencje związane z przywództwem, innowacyjnością, rozwiązywaniem problemów, kreatywnością i otwartością na współpracę.
Wszystko to oznacza, że dłuższa obecność pracowników na rynku pracy jeszcze w większym stopniu będzie determinować konieczność ciągłego podnoszenia kompetencji związanych zarówno z wykonywanym zwodem, jak i przekwalifikowaniem się. A to oznacza dla dużej grupy pracowników konieczność ciągłej rewitalizacji wiedzy i umiejętności poprzez różnorodne formy kształcenia ustawicznego.
Kształcenie ustawiczne w polskim systemie oświaty reguluje Ustawa Prawo oświatowe (zapisy art. 117 i 118). W ustawie Prawo o nauce i szkolnictwie wyższym w art. 11.1 do podstawowych zadań uczelni zaliczono (pkt. 2) „prowadzenie kształcenia na studiach podyplomowych lub innych form kształcenia”. W art. 160 Ustawy określono warunki prowadzenia kształcenia na studiach podyplomowych, natomiast w art. 161 określono warunki prowadzenia kształcenia specjalistycznego. Ważny jest także zapis art. 162, który odnosi się do tzw. innych form kształcenia: „Osoba, która ukończyła inną formę kształcenia, otrzymuje dokument potwierdzający ukończenie tej formy kształcenia. Rodzaj i wzór dokumentu określają podmiot prowadzący tę formę kształcenia”.
Można więc przyjąć, że uczelnia może prowadzić kształcenie ustawiczne w postaci: studiów podyplomowych lub innych form kształcenia, które obejmują kształcenie specjalistyczne. Ważne jest to, że uczelnia ma w tym zakresie praktycznie pełną autonomię. Tymczasem w rozdrobnionych strukturach uczelni nastawionych przede wszystkich na kształcenie studentów brakuje jednostek, których celem byłaby organizacja, we współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym, studiów podyplomowych (interdziedzinowych i interdyscyplinarnych) oraz innych form kształcenia ustawicznego. Mankamentem wielu polskich uczelni jest raczej słabe rozeznanie potrzeb rynku pracy oraz nieumiejętne kreowanie oferty. Uczelnie proponują to, „co im się wydaje”, że jest właściwe, rzadko odpowiadając na rzeczywiste potrzeby rynku. Stworzenie szerokiej oferty profesjonalnej edukacji w postaci różnorodnych form kształcenia ustawicznego, odpowiadającej na zapotrzebowanie zwłaszcza rynku pracy staje się więc palącym wyzwaniem.
Wartym pokazania przykładem może być zrealizowany w latach 2010-2014 przez Laboratorium Fizyki Widzenia i Optometrii UAM specjalistyczny kurs akademicki „Postępy optyki okularowej”. Cztery kolejne edycje tego kursy (200 godzin zajęć w systemie całorocznym) ukończyło 200 osób, zrekrutowanych z kilkukrotnie większej liczby kandydatów. Przyjęta formuła kursów akademickich pozwoliła na skorzystanie z tej oferty edukacyjnej szerokiej grupie osób, które z różnych przyczyn, formalnych i pozaformalnych, nie mogły lub nie chciały podnosić swoich kwalifikacji zawodowych poprzez studia lub studia podyplomowe. Z opinii absolwentów kursów jednoznacznie wynikało, że uczestnictwo w nowoczesnym, oferowanym przez szkołę wyższą kształceniu ustawicznym szybko przełożyło się na przewagę konkurencyjną na rynku pracy, a w konsekwencji skutecznie przeciwdziałało ich zawodowej marginalizacji.
Reasumując, kształcenie ustawiczne to ogromna szansa dla pracowników różnych działów gospodarki i życia społecznego, ale także nowe możliwości dla uczelni. Przekazywanie aktualnej wiedzy i kształcenie ważnych dla rynku pracy umiejętności może i powinno odbywać się w mniej sformalizowanych formach. Specjalistyczne kursy akademickie, przygotowane we współpracy z określonymi środowiskami mogą i powinny stać się stałym i ważnym elementem oferty dydaktycznej uczelni. Ponadto doświadczenia zdobyte przez uczelnię i nauczycieli akademickich podczas takich kursów mogą wzbogacać kształcenie na studiach, szczególnie w zakresie kształcenia umiejętności rzeczywiście potrzebnych w określonych obszarach zawodowych.
*Prof. Ryszard Naskręcki – od 2020 roku dyrektor Centrum ECOTECH-COMPLEX UMCS, profesor zwyczajny Wydziału Fizyki UAM. W działalności naukowej zajmuje się m.in. spektroskopią optyczną i badaniami ultraszybkich procesów fotofizycznych i reakcji fotochemicznych oraz fotofizyką procesu widzenia. Jego dorobek naukowy obejmuje ponad 90 artykułów naukowych poświęconych optyce, spektroskopii optycznej, fotofizyce oraz fizyce procesu widzenia. Ponadto jest autorem i współautorem ponad 120 komunikatów prezentowanych na konferencjach naukowych, w większości międzynarodowych oraz ponad 20 publikacji o charakterze dydaktycznym i metodycznym. Wielokrotnie brał udział w konferencjach i seminariach kształtujących Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego (EHEA) i Europejską Przestrzeń Badawczą (ERA). Odbył również długoterminowe staże naukowe w Commissariat à l’Energie Atomique, Paris-Saclay oraz w Université Lille – Sciences et Technologies; a także kilkadziesiąt wizyt studyjnych i badawczych w uniwersytetach oraz instytucjach badawczych w Europie, Azji i USA.
Zachęcamy do lektury lipcowego wydania „Wiadomości Uniwersyteckich”.